Boshlangʻich taʼlim bosqichi o‘quvchilarning dastlabki matematik tushunchalari va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishda hal qiluvchi bosqich hisoblanadi. Bu davrda bolalar sonlar ustida amallar bajarish, tenglikni tushunish, o‘lchov birliklari va shakllar bilan tanishish kabi ko‘plab asosiy bilimlarni egallaydilar. Ayniqsa, bo‘lish amali, xususan qoldiqli bo‘lish mavzusi boshlangʻich sinf o‘quvchilari uchun murakkab va mavhum ko‘rinadi. Shu bois, bu mavzuni o‘rgatishda o‘qituvchining metodik yondashuvi, qulay vositalardan foydalanishi va bosqichma-bosqich tushuntirishi muhim ahamiyatga ega.
Qoldiqli bo‘lish nima?
Qoldiqli bo‘lish – bu biror sonni boshqa bir songa bo‘lishda u teng taqsimlanmagan holat bo‘lib, bo‘lish natijasida asosiy butun son qoldiqli chiqadi. Masalan, 7 ni 2 ga bo‘lishda 3 marta bo‘ladi, 1 ortiqcha qoladi:
7 ÷ 2 = 3 (qoldiq 1).
Demak, barcha sonlar ham teng ravishda bo‘linmaydi va bu holatni tushuntirish orqali bolalarning mantiqiy fikrlashi shakllanadi.
Qoldiqli bo‘lishga o‘rgatishda metodik yondashuvlar
Boshlangʻich sinfda qoldiqli bo‘lishni o‘rgatishda quyidagi metodik yondashuvlar samarali hisoblanadi:
- Bosqichma-bosqich tushuntirish:
- Dastlab teng taqsimlashga oid hayotiy misollar keltiriladi (masalan, 9 ta olmani 2 bola orasida teng taqsimlash).
- Real predmetlar yordamida (tayoqcha, kartochkalar, mevalar rasmi va h.k.) taqsimlash amalga oshiriladi.
- So‘ngra matematik yozuvga o‘tiladi: 9 ÷ 2 = 4 (qoldiq 1).
- Ko‘rgazmali qurollardan foydalanish:
- Magnetik doskada sonlar bilan ishlash.
- Son tayoqchalari, kartochkalar, bloklar, LEGO detallari kabi real obyektlar bilan taqsimlash.
- Interaktiv taqdimotlar, slaydlar va animatsiyalar orqali tushunishni osonlashtirish.
- Taqqoslash usuli:
- Qoldiqsiz bo‘linadigan misollar (masalan, 6 ÷ 3) va qoldiqli misollar (masalan, 7 ÷ 3) taqqoslab tushuntiriladi.
- O‘quvchilarda “qoldiq qachon paydo bo‘ladi?” degan savolga qiziqish uyg‘otiladi.
- O‘yinli metodlar:
- “Bo‘ling va top” kabi didaktik o‘yinlar orqali bolalarga qiziqarli tarzda tushuntiriladi.
- “Qoldiq kimda?” nomli o‘yin orqali guruhlarda ishlashni tashkil etish mumkin.
- Rolli o‘yinlar: “do‘konchi-mijoz”, “savatni to‘ldir” kabi hayotiy vaziyatlarga asoslangan o‘yinlar.
Amaliy mashqlar namunasi
O‘quvchilarning mavzuni o‘zlashtirish darajasini mustahkamlash uchun quyidagi turdagi mashqlardan foydalanish mumkin:
- Oddiy arifmetik misollar:
- 9 ÷ 4 = ? (Javob: 2, qoldiq 1)
- 10 ÷ 3 = ? (Javob: 3, qoldiq 1)
- Rasmli topshiriqlar:
- 11 ta olmani 3 savatga taqsimlang. Har bir savatda nechta olma bo‘ladi? Nechta ortiqcha qoladi?
- Test topshiriqlari:
- “Qaysi misolda qoldiq bo‘ladi?” (variantlar: 6 ÷ 2, 7 ÷ 3, 8 ÷ 4)
- So‘zli masalalar:
- 13 ta qalam 4 ta qutiga teng taqsimlanmoqda. Har bir qutiga nechta qalam tushadi va nechta ortib qoladi?
Metodik tavsiyalar
- Har bir yangi tushunchani real hayotiy misollar bilan bog‘lab tushuntiring.
- O‘quvchilarga mustaqil fikrlashga imkon yarating: “Qanday bo‘lsa teng bo‘linmaydi?”, “Nima sababli qoldiq chiqdi?”
- O‘yin, rasm, hikoya, harakat orqali mavzuni jonlantiring.
- Yozma ishlar va og‘zaki mashqlarni muvozanatli olib boring.
- Qoldiqni chuqur tushuntirishda “qolgan son” emas, “taqsimlanmay qolgan son” degan tushunchani singdiring.
Xulosa
Qoldiqli bo‘lish — boshlang‘ich sinf matematika darslarining muhim va nisbatan murakkab mavzularidan biridir. Uni to‘g‘ri va tushunarli o‘rgatish uchun o‘qituvchi metodik yondashuvlardan, ko‘rgazmali qurollardan, o‘yinli metodlardan va amaliy topshiriqlardan foydalanishi lozim. Agar mavzu bosqichma-bosqich, hayotiy misollar asosida o‘rgatilsa, o‘quvchilarning nafaqat tushunishi, balki uni amalda qo‘llash layoqati ham ortadi.