Kirish: Raqamli asrda boshqaruv tizimining yangi bosqichi
Bugungi globallashuv va raqamli inqilob zamonida har bir davlatning rivojlanish sur’atini belgilovchi muhim omillardan biri — bu raqamli transformatsiyadir. Har bir sohaning raqamlashtirilishi zamonaviy talabdir. Xususan, davlat xizmatlarini ko‘rsatishda shaffoflik, qulaylik va samaradorlikni oshirish maqsadida yaratilgan elektron hukumat va uning ajralmas elementi — elektron raqamli imzo (ERI) bugungi kunda har bir fuqaroning kundalik hayotiga kirib kelmoqda. Ushbu maqolada elektron hukumat tizimining mazmuni, elektron imzoning vazifasi, ularning o‘zaro aloqasi va O‘zbekistondagi amaliyot haqida batafsil fikr yuritiladi.
Elektron hukumat nima?
Elektron hukumat — bu axborot-kommunikatsiya texnologiyalari orqali davlat organlari va fuqarolar, biznes subyektlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni samarali tashkil qilish tizimidir. Bu tizim yordamida davlat xizmatlari onlayn rejimda, ya’ni internet orqali masofadan turib amalga oshiriladi.
Agar ilgari fuqaro oddiy bir hujjatni olish uchun bir necha idorani aylanib chiqishga majbur bo‘lsa, elektron hukumat orqali bu muammo oddiy va qulay tarzda hal qilinadi. Misol uchun, my.gov.uz portali orqali tug‘ilganlik haqida guvohnoma olish, mol-mulk haqida ma’lumotnoma so‘rash yoki pensiya hisob-kitoblarini tekshirish mumkin.
Elektron hukumatning asosiy tamoyillari quyidagilardir:
- Shaffoflik – barcha xizmatlar ochiq va nazorat qilinadigan holatda bo‘ladi.
- Samaradorlik – vaqt va resurslar tejaladi.
- Foydalanuvchi markaziy yondashuv – xizmatlar insonlarga qulay bo‘lishi uchun yaratiladi.
- O‘zaro bog‘liqlik – turli davlat idoralari o‘rtasida avtomatlashtirilgan ma’lumot almashinuvi ta’minlanadi.
Elektron raqamli imzo (ERI) nima va u qanday ishlaydi?
Elektron raqamli imzo (ERI) — bu foydalanuvchining shaxsini tasdiqlovchi va hujjatlarning haqiqiyligini kafolatlovchi kriptografik xavfsizlik vositasidir. U qog‘ozdagi oddiy imzoning elektron ko‘rinishi hisoblanadi, ammo undan ancha ishonchliroq.
ERI foydalanuvchiga tegishli maxfiy kalit, ochiq kalit va raqamli sertifikat asosida yaratiladi. Elektron hujjatga imzo qo‘yilganida, maxsus algoritmlar yordamida uni soxtalashtirish yoki o‘zgartirish imkoni bo‘lmaydi. Bunday imzo bilan yuborilgan har qanday hujjat huquqiy kuchga ega.
Elektron raqamli imzo yordamida quyidagi ishlarni amalga oshirish mumkin:
- Elektron hujjatlarni imzolash va tasdiqlash
- Turli davlat xizmatlariga murojaat qilish
- Soliq hisobotlarini topshirish
- Onlayn shartnomalar tuzish
- Bank operatsiyalarini amalga oshirish
O‘zbekistonda ERI olish uchun e-imzo.uz portali orqali murojaat qilish mumkin. Shaxsni identifikatsiyalash asosida maxsus USB-token yoki mobil ilova orqali imzo olish yo‘lga qo‘yilgan.
Elektron hukumat va ERI o‘rtasidagi bog‘liqlik
Elektron hukumat tizimi to‘liq ishlashi va huquqiy jihatdan asoslangan bo‘lishi uchun, albatta, ishonchli identifikatsiya tizimi zarur. Aynan shu vazifani elektron raqamli imzo bajarayapti. Har bir murojaat, har bir elektron hujjat yoki ariza ERI orqali imzolanadi va qonuniy kuchga ega bo‘ladi.
Bu tizimning asosiy yutug‘i shundaki, ERI yordamida fuqaro yoki tadbirkor biror davlat organiga borib o‘tirmasdan, masofadan turib, barcha kerakli xizmatlardan foydalanishi mumkin. Bu esa birokratiyani kamaytiradi, korrupsiyaga qarshi kurashni kuchaytiradi va fuqarolik ishonchini oshiradi.
O‘zbekistonda elektron hukumat rivoji
O‘zbekistonda elektron hukumatni joriy etish jarayoni “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi asosida amalga oshirilmoqda. Bu doirada quyidagi yutuqlarga erishildi:
- Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali (my.gov.uz) orqali 300 dan ortiq xizmatlar onlayn shaklda taqdim etilmoqda.
- Har bir fuqaro uchun id.gov.uz portalida shaxsiy kabinet yaratilgan bo‘lib, u orqali ERI bilan tizimga kirib, o‘z holatini nazorat qilish imkoniyati mavjud.
- Soliq, kadastr, bandlik, pensiya, sog‘liqni saqlash, davlat xizmatlari markazlari kabi tizimlar raqamlashtirilgan.
- Davlat organlari o‘rtasida axborot almashinuvi avtomatik tarzda amalga oshirilmoqda.
ERI va xavfsizlik: axborot himoyasi — muhim masala
Raqamli tizimlarning asosiy muammosi — bu axborot xavfsizligi. Shu bois, elektron imzolar kriptografik shifrlash asosida yaratiladi. Har bir imzo noyob bo‘lib, boshqa shaxs tomonidan ko‘chirish yoki buzish imkonsiz. Shu bilan birga, foydalanuvchi tomonidan imzolangan har qanday hujjat mahkama hujjati sifatida tan olinadi.
Foydalanuvchilar ham o‘z navbatida axborot xavfsizligi qoidalariga amal qilishi lozim. ERI ni notanish shaxslarga topshirmaslik, maxfiy kalitni yashirin saqlash, shubhali manbalarga imzo qo‘ymaslik kabilar — shaxsiy himoya vositalaridandir.
Elektron imzo va biznes muhitining yaxshilanishi
ERI nafaqat davlat xizmatlari uchun, balki tadbirkorlik faoliyatida ham keng qo‘llanilmoqda. Ko‘plab yuridik shaxslar, kompaniyalar o‘zaro aloqada ERI yordamida elektron shartnomalar imzolaydi, hisob-kitoblarni yuritadi, elektron auksionlarda ishtirok etadi. Bu esa ish yuritishni soddalashtiradi, iqtisodiy muhitni jonlantiradi va vaqtni tejaydi.
Ayni paytda O‘zbekistonda barcha yuridik shaxslar soliq hisobotlarini faqat elektron shaklda, ERI orqali taqdim etadi. Bu orqali soliq tizimida inson omilini kamaytirish va xatoliklarning oldini olishga erishilmoqda.
Xulosa: raqamli boshqaruv sari ishonchli qadam
Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqib aytish mumkinki, elektron hukumat va elektron raqamli imzo bugungi kunda raqamli davlat konsepsiyasining ajralmas qismlaridir. Ular yordamida fuqarolar, tadbirkorlar va davlat organlari o‘rtasidagi muloqot yanada qulay, tezkor va shaffof tus olmoqda.
Kelajakda raqamli xizmatlarning soni va sifati ortishi bilan birga, fuqarolarning raqamli savodxonligini oshirish, axborot xavfsizligini mustahkamlash ham dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qoladi.
Har bir zamonaviy fuqaro bu tizimlardan samarali foydalanishni o‘rganmog‘i, ularni hayotga tatbiq qilishda faol bo‘lmog‘i lozim. Chunki kelajak — bu raqamli hayot, kelajak — bu elektron hukumat va elektron raqamli imzodir.
