Fotosintez nima va u qanday kechadi?
Fotosintez — bu o‘simliklar, suv o‘tlari va ayrim bakteriyalar tomonidan amalga oshiriladigan murakkab biologik jarayondir. U orqali quyosh nuri energiyasi kimyoviy energiyaga aylantiriladi va karbonat angidrid (CO₂) hamda suv (H₂O) dan glyukoza (C₆H₁₂O₆) hosil bo‘ladi. Bu jarayon davomida kislorod (O₂) ajralib chiqadi, u inson va hayvonlar nafas olishi uchun muhimdir.
Manba: talaba.su
Fotosintez formulasi:
Quyidagi kimyoviy tenglama orqali jarayonni ifodalash mumkin:
6CO₂ + 6H₂O + nur → C₆H₁₂O₆ + 6O₂
Bu yerda:
- CO₂ — karbonat angidrid (havodan olinadi)
- H₂O — suv (ildizlar orqali tuproqdan olinadi)
- C₆H₁₂O₆ — glyukoza (energiya manbai)
- O₂ — kislorod (yon mahsulot sifatida chiqadi)
Fotosintezning ikki asosiy bosqichi
1. Yorug‘lik bosqichi (yorug‘likka bog‘liq bosqich):
Bu bosqich xloroplastlarda, ayniqsa tilakoid membranalarda sodir bo‘ladi. Quyosh nurining energiyasi quyidagi jarayonlarga sarflanadi:
- Suv molekulalari parchalanadi (fotoliz).
- Elektronlar harakatlanadi va ATP (adenozin trifosfat) hamda NADPH energiya tashuvchilar hosil bo‘ladi.
- Kislorod ajralib chiqadi.
2. Qorong‘i bosqich (yorug‘likka bog‘liq bo‘lmagan bosqich):
Bu bosqich Kalvin sikli deb ataladi. Bu jarayonda quyidagilar yuz beradi:
- Karbonat angidrid CO₂ ATP va NADPH yordamida fiksatsiyalanadi.
- Glyukoza shakllanadi.
Bu bosqich yorug‘liksiz ham kechishi mumkin, ammo ATP va NADPH bo‘lishi kerak.
Xloroplast: Fotosintez markazi
Fotosintez xloroplast deb ataladigan organoidda amalga oshadi. Xloroplastlarda mavjud bo‘lgan xlorofill pigmenti quyosh nurlarini yutib, uni kimyoviy energiyaga aylantirish vazifasini bajaradi. Aynan xlorofill o‘simliklarga yashil rang beradi.
Fotosintezga ta’sir qiluvchi omillar
Fotosintez tezligiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatadi:
- Quyosh nuri intensivligi: Nur kuchaygani sayin fotosintez tezligi ortadi.
- Harorat: Enzimlarning faoliyati haroratga bog‘liq. Juda sovuq yoki issiqda fotosintez sekinlashadi.
- CO₂ miqdori: Karbonat angidridning ko‘pligi glyukoza hosil bo‘lishini tezlashtiradi.
- Suv: Suv yetishmasa, xloroplast faoliyati izdan chiqadi.
Fotosintez ahamiyati
Fotosintez — biosfera muvozanatini saqlovchi asosiy jarayondir:
- U kislorod hosil qiladi.
- Oziq-ovqat zanjirining asosiy bosqichi hisoblanadi.
- Atmosferadagi CO₂ miqdorini boshqaradi.
- Iqlim muvozanatida ishtirok etadi.
Xulosa
Fotosintez — nafaqat o‘simliklar hayoti uchun, balki butun tirik organizmlar uchun zarur bo‘lgan asosiy biologik jarayondir. Quyosh energiyasining kimyoviy shaklga aylanishi, atmosferaning tozaligi va oziq-ovqat zanjirining uzluksizligi bu tizimga bog‘liq. Shuning uchun ham fotosintezni o‘rganish ekologiya, biologiya va qishloq xo‘jaligi uchun beqiyos ahamiyatga ega.
FANRESURS.UZ – bu nafaqat ma’lumotlar ombori, balki yosh avlodning bilimga chanqoqligini qondiradigan, ilm yo‘lida yo‘lboshchi bo‘ladigan zamonaviy platformadir. Sayt orqali har kim o‘zini qiziqtirgan fan bo‘yicha kerakli ma’lumotni topa oladi, yangi bilimlarni o‘zlashtiradi va o‘z salohiyatini rivojlantiradi.